tein

Socijalna antropologija Bosne i Hercegovine 3: Esej o Bošnjacima

tein | 28 Februar, 2009 11:25

Ime Bošnjak na prostoru Bosne i Hercegovine, kao i u ostalim dijelovima nekadašnje Jugoslavije vezuje se danas jedino za muslimane. Većinom naseljeni u BiH bosanski muslimani opredjelili su se za to ime tek tokom rata, 1993. godine. Kao i u vrijeme Austrougarske Monarhije, na popisima u starim Jugoslavijama većinom su se izjašnjavali kao Muslimani ili neopredjeljeni.

Bošnjaci su imenom najmlađa bosanska nacija, a svojim prisustvom jednako stari kao Hrvati i Srbi. Nova bošnjačka istoriografija insistira na posebnosti bošnjačke nacije, formirane od slovenskih doseljenika, koji su prihvatajući bogumilsku jeres u srednjem vijeku, a osmanskim osvajanjima islam, očuvali poseban nacionalni identitet. Najprije će biti da najveći broj današnjih Bošnjaka, potiče od slovenskih plemena (Srbi, Hrvati i drugi Sloveni) naseljenih u 7 vijeku na prostorima oko gornjeg toka rijeke Bosne. Izvori iz tog perioda prepoznaju jedino Srbe, Hrvate i neke druge malobrojnije slovenske mase. Primanjem hrišćanstva (zapadnog i istočnog) započinje diferencijacija između najveća dva plemena, srpskog i hrvatskog, dok je dio slovenske populacije bogumilske vjere svoju identifikaciju potražilo u bosanstvu tj. bošnjaštvu. U Bosni tokom srednjeg vijeka biti Srblin, Bosanac, Bošnjanin ili Bošnjak kako istorijski izvori govore, bilo je jedno te isto. Provalom Turaka (Osmanlija) krajem 15 vijeka, a pogotovo vijek kasnije nakon njihovog prodora prema sjeveru, veći dio bosanskog srednjovjekovnog plemstva da bi sačuvali stare privilegije prešlo je na islam. Na novu religiju jednako su prelazili bosanski feudalci sve tri vjere: u srednjoj Bosni katolici i bogumili, a u istočnoj Bosni, kao i na jugu u Hercegovini pravoslavni. Tokom 17 vijeka na muslimansku vjeru prešao je najveći broj pripadnika bogumilske sekte u srednjoj Bosni. Izvori govore da je ova konverzija bila uglavnom dobrovoljna, prije svega iz vjerskih razloga (mnogo sličnosti sa starom vjerom), kao i zbog olakšanog statusa muslimanskih vjernika u odnosu na katolike i pravoslavce. Takođe, bilo je i slučajeva tzv. devširme tj. nasilnog prevođenja u islam, prvo odvođenjem hrišćanskih dječaka u vojsku, a zatim vaspitavanjem u muslimanskom i osmanskom duhu (slučaj Mehmed paše Sokolovića). Daljna identifikacija sa religijom novih gospodara bila je presudna za nacionalno osjećanje i posebnost bosanskih muslimana. Islamizacija Bosanaca trajala je do 1699. godine, kada je Karlovačkim mirom Osmansko carstvo izgubilo teritorije sjeverno od Save. Od tada je u Bosnu nahrlio veliki broj islamizovanih Slovena iz Slavonije i Dalmacije. Ovi su se naselili duž Save i Une, zatim oko Prijedora, Sanskog Mosta i Kozarca, gdje ih ranije nije bilo. Muslimana je od tada u BiH bila podjednako sa ostala dva naroda zajedno, što je bio jedan od glavnih razloga da se sa njom stane. Bosna je od početka 18 vijeka kao najzapadnija regija Osmanskog carstva postala mezimica istanbulskih sultana. To je vrijeme početka konstitucije Bošnjaka, kao posebne bosanske nacije. Međutim, bosanski muslimani razlikovali su se po mnogo čemu u upravima od osmanskih Turaka, sa kojima su se miješali i time stvarali novu antropološku sliku, drugačiju od bosanskih katolika i pravoslavnih. Antropološki (fizička) gledano Bošnjaci su uistinu mješavina slovenskog i azijskog elementa, pogotovo u mjestima sa snažnijom vojnom upravom i garnizonima u kojima su bile koncentrisane vojske iz raznih osmanskih oblasti, sastavljene od raznih naroda (Čerkezi, Turci, Čečeni, Albanci). Iz Srbije za vrijeme kneza Mihaila tamošnji muslimani iseljeni su najviše u istočnu Bosnu, čime je njihov element u tom dijelu dosta osnažio. Koncentracija muslimanskog stanovništva u 19 vijeku osim u srednjoj Bosni gdje ih je bilo najviše još od prevjeravanja bogumila, bila i u zapadnoj Bosni, oko Bihaća, Cazina i Bužima (pridošlice iz hrvatsko-slavonsko-dalmatinskih krajeva) i na istoku, u Podrinju (pridošlice iz Srbije). Antropološki posmatrano po svemu se zaključuje da su Bošnjaci nacionalni konglomerat ili miješavina raznih plemena: Sloveni bogumili, Srbi pravoslavni, Hrvati katolici, azijski narodi. Dugo vremena pisali su ćirilskim pismom (stara Srbija), a turski ili arapski jezik znalo je vrlo malo Bošnjaka. Sredinom 19 vijeka listove koje su uređivali ugledni Bošnjaci pisani su ćirilicom i arapskim pismom, a tek sa dolaskom Austrougarske Monarhije bosanski muslimani usvajaju latinicu kao svoje pismo, koja se ni po čemu ne razlikuje od hrvatske latinice. U najvećem broju Bošnjaci su od svoga postanka živjeli u gradovima u kojima su se, pored vojno-policijskih i činovničkih poslova, bavili zanatstvom. I pored otpora rješenju Berlinskog kongresa 1878. godine da BiH okupira Austrougarska Monarhija, Bošnjaci su bili njeni najlojalniji podanici. BiH je u vrijeme Austrougarske Monarhije svedena u današnje okvire, a bosanski muslimani bili su ravnopravni sa druga dva naroda. Stvaranjem vještačke Bosanske nacije Benjamin Kalaj je za tu ideju pridobijao uglavnom muslimane, premda su i oni kasnijom borbom za vjersku autonomiju (vakufsko-mearifska) napustili ideju integralnog trokonfesionalnog Bosanstva. Tokom Prvog svjetskog rata Bošnjaci su bili odani vojnici Austrougarske Monarhije, da bi u Kraljevini Jugoslaviji veliki broj njih iselio u Tursku. U zemlji Srba, Hrvata i Slovenaca muslimanski intelektualci nacionalno su se opredjeljivali kao Srbi (Mehmed Spaho, političar) ili kao Hrvati (Hamdija Kreševljaković, istoričar), dok je za one manje pismene vjersko opredjeljenje bilo dovoljno. Tokom Drugog svjetskog rata BiH je postala dio Nezavisne države Hrvatske, a Bošnjaci–Hrvati muslimanske vjere. Veliki broj muslimana učestvovao je tokom rata (1941-45) u raznim vojskama: ustašama i domobranima, muslimanskoj miliciji, NOB-u, a bilo ih je čak i u četnicima. Tokom međusobnog ubijanja stradavali su od svih, a najviše od četnika u istočnoj Bosni. Odlukom AVNOJ-a BiH je definisana kao posebna socijalistička republika buduće Jugoslavije, čime je na novim osnovama konstitucija Bošnjačke posebnosti reafirmisana. Ipak, kao i ranije neki od njih osjećali su se i dalje Srbima (Meša Selimović, književnik) ili Hrvatima (Mehmedalija Mak Dizdar, književnik). Posljedni rat 1992-1995. godine Bošnjaci će dočekati kao Muslimani (sa veliko prvo slovo M). U ratu vođenom na čitavoj teritoriji BiH u kome ih je najviše stradalo, konačno je definisana i utemeljena bošnjačka nacionalna zasebnost. Bošnjaci su indoevropljani, južni Sloveni i muslimani, pišu latinicom i govore bosanskim jezikom štokavskog dijalekta. Ono čime mogu da se ponose je njihova kuhinja (razne vrste slanih i slatkih jela) zvana sofra. Većinom (90%) žive u Federaciji BiH, a procjena je da ih u čitavoj BiH ima oko 45%. Van BiH, najveći broj Bošnjaka danas živi u Raškoj (Srbija) i Sandžaku (Crna Gora), smatrajući BiH svojom matičnom zemljom.